Matera, producersgeluk in een eeuwenoude grot.

Ik weet nooit zo goed wat te zeggen wanneer een regisseur of een uitvoerend producent mij, na afloop van opnames, vaak op een uitzonderlijk mooie plek in Italie, een compliment geeft.

Niet omdat ik verlegen ben of omdat ik er niet van houd in het middelpunt te staan, integendeel. Maar die waardering voelt regelmatig als teveel eer voor mijn bijdrage aan een produktie.

Het produceren van een lokatie ervaar ik niet als werk. Het is een feestje, want laten we wel wezen, als Nederlander in het paradijslijke Italie betaald worden om onderzoek te doen naar interessante onderwerpen en adembenemende lokaties voor televisieprogramma's, is een verantwoordelijkheid die niet zo zwaar op de schouders drukt als dat een monotone kantoorbaan van 9 tot 5 dat zou kunnen doen.

Waarschijnlijk ben ik een bevoorrecht mens, want ik schat dat weinig mensen, net als ik, vol enthousiasme, naar hun werk gaan. 

De voorspoedige verloop van mijn produkties schrijf ik vaak toe aan toeval en geluk. Wanneer ik op mijn avontuurlijke weg, kris kras door de Zuidelijk gelegen laars, op zoek ben naar onderwerpen, stuit ik namelijk regelmatig, buiten mijn toedoen om, op dàt wat ik voor ogen had.

Die schouderklopjes aan mijn adres maken dus wel eens aanspraak op mijn schuldgevoel, want wat was nou werkelijk mijn aandeel?

'Maar het valt jou toe, een ander niet. Jij was op de juiste plek op het juiste tijdstip,' krijg ik dan als commentaar. 

Dat klopt. 

Maar is dat een specialiteit?

Maakt dat een professional?

Een voorbeeld van mijn producersgeluk? 

Of moet ik zeggen: een voorbeeld van een uiterst prettige samenloop van omstandigheden?

Stretto di Messina, tussen Sicilie en Calabrie

Picture this: zomer 2016. Na een week van toeren dwars door de hitte van Sicilie, stak ik vanuit Messina per boot over naar Calabrie. Eenmaal aan vaste wal zou ik het gaspedaal nog ruim vier uur flink moeten indrukken, voor ik na het vallen van de avond mijn eindbestemming van die dag zou bereiken.

Matera was mijn doel. Een tot verbeelding sprekende stad met een tot nog grotere verbeelding sprekende geschiedenis. 

Voor het programma 'Gort over de Grens' waarvan overigens in het voorjaar van 2018 alweer de tweede reeks wordt uitgezonden door de AVROTROS, was ik aan die lange trip begonnen. Persoonlijk, met eigen ogen en oren checken of de lokaties, die ik tijdens talrijke besprekingen in Hilversum en middels tientallen mails aan de eindredacteur had voorgesteld, produktioneel haalbaar waren. Inhoudelijk interessant genoeg waren. Beschikbaar waren en mij ervan verzekeren dat zij binnen het thema van de aflevering pasten.

Zo'n tour duurt veel korter dan de uiteindelijke opnamereeks. Meestal heb ik na een bezoek van anderhalf uur wel in de smiezen of de persoon en lokatie geschikt zijn, terwijl de uiteindelijke opnames wel tot vier uren in beslag kunnen nemen.

Desalnietemin zijn mijn researchreizen complexe produkties op zich. Voordat ik uit Parma vertrek met auto, trein of zèlfs vliegtuig, Italiaanse afstanden zijn in tegenstelling tot die in Nederland vaak enorm, puzzel ik een chronologisch schema in elkaar waarin alle personen die ik ga bezoeken en interviewen, geranschikt staan op datum, tijd en plaats.

Op moment van vertrek staan deze strak gepland, op mijn overnachtingen na. Zonder reserveringen van hotelkamers ben ik bij voor- of tegenspoed vogelvrij en niet gebonden aan vooraf betaalde slaapplekken..

Het was dan ook tijdens mijn overtocht van 'la stretta di Messina' (het nauw van Messina) dat ik mijn, twintig minuten stuurvrije, handen gebruikte om via het world wide web een geschikt hotel te vinden voormijn overnachting in Matera.

Entree Hotel Sassi, Matera

Matera ligt in het binnenland van de regio Basilicata, niet ver van de grens met Puglia. Het oudste deel van de stad 'hangt', ingeklemd tussen twee volgebouwde rotswanden in een canyon en wordt 'Sassi' genoemd.

De naam van Hotel Sassi op booking.com sprong mij dus direkt in het oog. De pop-up prijs van 80€ per nacht kon ook prima door de beugel en zoals ik wel vaker doe, klikte ik niet op de aanbieding van Booking, maar koos ervoor om rechtsreeks het hotel te bellen.

Meestal bel ik persoonlijk om de ligging van de kamer te checken en te vragen naar de eventuele beschikbaarheid van een bewaakte parkeerplek voor mijn huurauto.

De vriendelijke telefoniste wees mij erop dat er een kleinere kamer beschikbaar was dan die op de site van Booking. Welliswaar voor het zelfde geldbedrag, maar met uitzicht over het spectaculaire, oude stadshart.

'Die wil ik', riep ik enthousiast. 

Beter dan grote kamer aan een binnenplaatsje redeneerde ik.

En daar begon mijn producersgeluk, want zij leek mij bij-de-hand genoeg om een professionele tourguide te regelen. Ik had veel over Matera gelezen, maar kende de stad niet. Een expert zou mij binnen no time alle ins and out moeten bijbrengen. Zo kon ik mijn tijd optimaal benutten en zoveel mogelijk bruikbare adviezen inwinnen over plekken waar ik een paar maanden later met de camera zou moeten draaien.

Die avond parkeerde ik op advies van de telefoniste in een parking op ongeveer 5 minuten loopafstand van het hotel. Het stadsdeel Sassi is met haar kleine, nauwe steegjes, tunneltjes en loopbruggetjes totaal onbereikbaar met de auto. Althans, voor wie niet boekt in een bed & breakfast aan de enige weg die over de bodem van de canyon slingert, maar daar heb je een vergunning nodig.

Het regende, dus de witte keien waarmee de steegjes zijn betegeld, waren spekglad. Ondanks de plensbui kon ik mij geen mooier spektakel wensen. De natte daken en de plassen op straat reflecteerden het warme lantaarnlicht als duizend sterren aan een heldere hemel.

Sinds mensenheugenis is de woeste omgeving van Matera in het Zuid Oosten van de regio Basilicata bewoond .

Meer dan vijfduizend jaar geleden hakte de mens al holen in de zachte turfrotsen.

Tot op de dag van vandaag zijn deze primitieve woonvormen op een steenworp aftsand van het stadsccentrum zichtbaar en zelfs te bezoeken.

Veel later, in de tijd van de Romeinen, werden op de plek waar Matera zich nu bevindt, rotsen uit hun canyon gebijteld. Met die zelfde blokken, die door hun aard zonder veel moeite konden worden vervormd in iedere denkbare vorm, werden voor de ontstane grotten huizen gebouwd. Zo werden de uitgegraven grotten geheime achterkamers van de woningen.

Rond de 15de en 16de eeuw, onder het koningsschap van Napels (dat geregeerd werd door de Spaanse koning) werden de grotten inmiddels slim uitgebuit als opslag voor lokale produkten als olijfolie, graan, wijn en groenten.

In een grot is de temperatuur het hele jaar constant. In de zomer fris en in de winter relatief warm. Matera verworf door haar strategische ligging tussen Oost en West èn haar capaciteit goederen lang te bewaren, een belangrijke plaats op de handelsroutes in die periode.

Zo werd zij een schatrijke stad. Iedereen stond in de rij stond om in de zomer levensmiddelen op te slaan. In de winter daarentegen om die produkten te kopen die nergens anders voor handen waren.

Echter in de 18de en de 19de eeuw sloeg het noodlot genadeloos toe. Industrialisatie maakte haar intreden. Dankzij beschikbare energie in eigen huis behoorde warm stromend water en het kunstmatig koel houden van bijvoorbeeld etenswaar tot ieders mogelijkheden. Je hoefde dus niet meer naar Matera. De grotten waren overbodig geworden en Matera verloor haar monopolypositie.

Depressie was het gevolg.

Napoleon deed er vervolgens een schepje bovenop door Matera te ontdoen van haar hoofdstedelijke titel. Het Noordelijker gelegen Potenza werd het politieke centrum van Basilicata. Daarnaast onteigende hij alle boeren rond Matera, zonder enig pardon van hun landbouwgrond dat hij aan de rijken verkocht.

Na grove betaling aan Napoleon wilden de aristocraten geen pottekijkers op hun terrein en ontdeden zich van alle aanwezige bouwwerken. De huizen van de boeren die daar tot dan toe vreedzaam hadden gewoond, werden met de grond gelijk gemaakt.

Zonder geld of andere middelen bleef er voor de landarbeiders geen andere optie dan naar het centrum van de stad te trekken. Daar waar de grotten leeg stonden en voor een appel en een ei werden verhuurd. Zonder stromend water, gas en licht waren zij gedoemd tot overleven. De armoede in de wijk Sassie steeg explosief.

Sassi werd 'de schaamte van Italie' genoemd, de bewoners leefden in erbarmelijke omstandigheden langs het open riool 

Na de Tweede Wereld oorlog, het Italiaans fascisme was grotendeels uitgeroeid, was het de net uitgeroepen Republiek aangelegen het vertrouwen van de bevolking te winnen. De overheid wilde na een turbulente periode een krachtige, positieve daad stellen. Gelukkig werd Matera daar een voorbeeld van.

Net nadat de nationale Italiaanse pers ruchtbaarheid had gegeven aan de erbarmelijke omstandigheden waarin duizenden bewoners van Matera nog steeds verkeerden (wonend in grotten zonder noodzakelijke voorzienigen) grepen de Republikeinen hun kans. Matera de stad die inmiddels was omgedoopt tot ' schaamte van Italie' moest geholpen worden.

De allereerste minister president De Gaspari wilde de jonge Republiek maar wat graag verlossen van de Materaanse 'vergogna'.

Een oplossing hem het imago bezorgen dat hij er daadwerkelijk was voor de burgers. Het mes sneed zo aan twee kanten. Matera uit zak en as en de staat als redder in nood.

De grotbewoners kregen van DeGaspari een keuze voorgeschoteld, waarna de staat het verrotte stadshart kon sluiten. Niemand zou nog in een uitgebeiteld hol hoeven te vertoeven.

De arme burgers konden òf het eigendom van hun grot overdragen aan de Republiek en vervolgens gratis hun intrek nemen in een huis, gebouwd door de staat net buiten de stad.

Ander mogelijkheid was om eigenaar van de grotwoning te blijven, maar deze dan alsnog, verplicht, te verlaten om ergens anders een nieuw onderkomen te zoeken.

Het plan werkte. Eigenaar of geen eigenaar, iedereen vertrok. Het verpauperde, spookachtige stadscentrum werd verlaten terrein en door de staat afgesloten met hoge muren en prikkeldraad.

Probleem opgelost?

Voor de time being.

Er was geen armoede meer in de stad en de jonge Italiaanse republiek kon rekenen op de steun van veel burgers die in eerste instantie argwanend waren na jaren van dictoriale overheersing.

Matera bleef echter met een bitter stadshart in haar maag dat vanaf elk openbaar terras en plein te aanschouwen was.

In de loop der decennia sloeg de vervalling ongenadigbaar toe. De Sassi ontwikkelde zich tot een spookstad waar je u tegen zei. Een modern Pompeii.

Zo presenteerde het stadshart zich in de jaren '80, verlaten ruines

Wederom moest de staat in de jaren '90 met een plan op de proppen komen om Matera te redden van haar doorn in het oog. De Sassi moest op een of andere manier weer een bestemming krijgen.

Deze keer werd er wederom een keuze geboden aan de bevolking.

Wie nog immer eigenaar was van een grot of gebouw kreeg toestemming om het gebied weer binnen te gaan, op één voorwaarde. Het pand of de grot in eigendom moest met eigen middelen worden gerestaureerd. Dit gestimuleerd door fikse belasting voordelen.

Wie geen eigenaar was (en dit geldt tot op de dag van vandaag voor de weinig overgebleven ruines) mag bij de gemeente Matera aanvraag doen voor vervallen grot of pand naar keuze.

Zonder te betalen draagt Matera voor de komende 99 jaar de pachtrechten aan je over. Wederom op voorwaarde dat je zelf opdraait voor de kosten van de restauratie.

Dit projekt dat eind jaren '80 het levenslicht zag werpt nu, dertig jaar later, haar vruchten af. De Sassi floreert in volle glorie, sterker nog, zij is een toeristische trekpleister geworden. Voor vele andere, jaloerse gemeentes is dàt weer een doron in het oog geworden. Zij leveren kritiek. Het verloederde stadshart zou ten prooi zijn gevallen aan investeerders die alleen maar geinteresseerd zijn in hun eigen gewin.

'Er is niets authentieks aan! Alle grotten zijn hotelkamers geworden', roepen zij.

Voor een groot deel klopt dat, maar laten we eerlijk zijn. Het heeft Matera van de ondergang gered en hoe sprookjesachtig is het eindresultaat?

Uit de nominatie van Matera Europeesche Hoofdstad van Cultuur 2019 blijkt wel hoe de herontdekking van het stadshart, ook op internationaal niveau, wordt gewaardeerd. Zelfs steden als Milaan en Venetie hebben het in de strijd om deze benoeming moeten afleggen tegen de relatief onbekende stad Matera.

'Benvenuto nell'albergo piu vecchio dei Sassi signor Horbach'.

Het meisje achter de balie was vriendelijk en wist mijn naam. Zonder dat ik er naar vroeg bevestigde zij mijn agspraak van 09:30 de volgende ochtend met de gids Francesco. 'Een van de beste van de stad,' verzekerde zij mij.

Mijn geluk inderdaad. Daar waar ik mijn verhaal een paar minuten geleden begon...

In mijn kamertje duwde ik de houten perzianen opzij. Het uitzicht was adembenemend.

De foto geeft een goeie indruk maar is niets vergeleken bij de ervaring in 4D

Op zo'n moment besef ik dat mijn werk soms eenzaam is. Mensen die reizen voor hun werk zullen het gevoel herkenen dat het af en toe zo jammer is een indrukwekkende ervaring niet te kunnen delen. Mijn partner Nicola is een ondernemer en zit dus vaak tot laat op kantoor. Ondanks zijn reisdrift bezoek ik meer plekken in zijn geboorte land dan hij zelf.

Aan de andere kant geeft het later weer voldoening dat ik, Nederlander, hem als gids aan de arm kan nemen en stukjes, voor hem, onbekend terrein van Italie kan laten zien.

Na mijn vroege ontbijt in de knusse grot van het hotel presenteerde Francesco zich klokslag 09:30 op de patio bij de ingang.

Mijn producers geluk was een jonge, iets te dikke aardige Italiaan met heldere ogen in een vriendelijk gezicht.

'Sei il miglior guida della citta.'

Ik herhaalde wat de receptioniste mij de avond ervoor had verzekerd over zijn kunnen.

'Als jij het zegt', grapte Francesco beleefd.

'Nou dat weet ik nog niet maar over een uurtje of twee zal ik je de uitslag geven.'

De toon was gezet.

Ik had zin in de informatieve wandeling en hij klaarblijkelijk ook. We vertrokken direkt. Trots vertelde hij over de geschiedenis van zijn stad, terwijl ik van de ene verbazing in de andere viel.

Mijn geluk was niet alleen dat deze wel geinformeerde gids die duidelijk verliefd was op zijn eIgen stad, goed kon vertellen, maar dat hij ook goed luisterde. Dat klinkt vreemd, maar hij begreep uit mijn vragen wat ik nodig had voor mijn programma.

Zonder dat ik er naar vroeg stelde Francesco mij voor om bij een vriendin van hem langs te gaan. Daniela was architect en woonde in een heuse grot die zij zelf had gerenoveerd tot luxe woonhuis, meer dan vijfhonderd vierkante meter woonopppervlak!

Een buitenkans, want ik wilde voor de betreffende aflevering graag een slaapplek regelen in een grot. Ilja Gort die wakker wordt als holbewoner, dat zag ik wel voor mij.

Een kwartiertje later stond ik een kwijlende labrador te aaien die bij binnenkomst had besloten verliefd op mij te worden.

'Dat is een goed teken,' zei Daniela, 'dat doet 'ie niet bij iedereen'.

'Ja, dat zeg jij natuurlijk tegen iedereen waar hij tegenop rijdt,' grapte ik

In de woonkamer-grot van Daniela

Zoals het tussen mij en Francesco klikte, deed 't dat ook direkt tussen Daniela en mij. Met de Materezen is het goed vertoeven!

Grapjes gingen over en weer. Binnen no time had ik het hele huis bewonderd. Uiteindelijk aan de koffie, kwam Daniela in de keuken snel to the point.

'Maar wat wil je nou egenlijk in mijn huis Pascal? Ik begrijp dat je opnames komt maken, maar ik heb daar echt geen goeie ervarinen mee. The Passion of Christ is hier voor mijn huis gedraaid. Mel Gibson liep hier in en uit alsof het mijn hond was. Echt heel leuk om mee te maken, maar die weken hebben mij tien jaar van mijn leven gekost.'

Ik legde uit dat onze crew niet vergelijkbaar was bij een Amerikaanse filmploeg.

'Een regisseur, cameraman geluid en ik, oja, en ik vergeet de presentator!'

Daniela moest lachen. Na nog een koffie, een aai over de hond en twee grappen over en weer had ik de gezellige Italiaanse architekte op mijn hand. Het producersgeluk had mij onverwacht een grot in de schoot geworpen en ik had geen enkele intentie mij die kans te laten ontglippen. Daniela's grot was helemaal perfekt voor ons programma.

De ligging, zo mooi aan een pleintje, aan de rand van de Sassi, bood uitzicht over de canyon waar aan de overzijde de prehistorische grotten duidelijk zichtbaar waren.

Ruim twee maanden later sloot ik mijn nieuwe vriendin Daniela ten overstaan van de crew en Ilja hartstochtelijk in de armen. De presentator keek mij blij verrast aan. Terwijl goedkeurende oh's en ah's van de cameraman, geluidsman en regisseur uit het binnenste van de grot naar ons toe echoden, vertelde ik Ilja hoe ik Daniela had leren kennen.

'Wat een fantastische vrouw die Daniela,' zei Ilja die een arm over mijn schouder legde,'dat heb jij weer.'

We lachten.

'Ja echt man, dat heb ik nou nooit,' grapte hij en liet zijn blik duidelijk even afglijden langs haar enorme voorgevel.

Ilja Gort overlegt met de regisseur

Daniela had onze komst tot in de puntjes voorbereid. Op mijn verzoek was de ruimte die zij zelf als garage en opslag gebruikte, omgebouwd tot een geloofwaardige slaapkamer inclusief uitklapbed, nachtkastjes en een televisie.

'Sembra vero!' riep ik enthousiast.

Uiteraard zou Ilja daar niet echt slapen. Het wakker worden en opstaan werd in scene gezet. De grote, openslaande, houten deuren gaven de presentator uitzicht op de prehistorische heuvel. Kijk de aflevering er maar eens op na. Klik op de link onderaan deze blog.

Voor het zelfde item had ik een ontmoeting geregeld met de burgemeester die onverwacht was belemmerd. Het potje geluk was helaas tijdelijk leeg. Wij kregen namelijk de aardige, maar uiterst slecht voorbereidde, loco burgemeester in onze schoot geworpen. Een aardige vrouw hoor, maar typisch zo'n Italiaanse politica die dankzij de juiste connecties haar positie had veroverd, want van haar intelligentie moest zij het niet hebben.

Tijdens een lunch die uit traditionele plaatselijk gerechten bestond, kwam er geen zinnig woord uit de beste vrouw. Aan de rijk gedekte tafel, op één van de mooiste terrassen van Matera, sloeg haar pr-verhaaltje kant nog wal. Sterker nog, ìk heb haar moeten influisteren welke wetenswaardigheden zij het beste kon vertellen over de geschiedenis van haar eigen stad.

Op tv lijkt alles vlekkeloos te verlopen, maar uiteraard komt het voor dat een persoon dicht klapt of dat zij niet levert wat je had gehoopt, zoals in dit geval. Dat kan gebeuren en dan moet je roeien met de riemen die je hebt. Kalm blijven en alle zeilen bijzetten. Op zo'n moment kijkt iedereen naar mij. Met name de regisseur en de presentator verwachten binnen no time een oplossing. Een simpel excuus volstaat dan niet. Er mòèt iets op beeld. Gelukkig speelt 25 jaar ervaring je dan in de kaart. Ik liet mij niet kennen en was inventief genoeg om een uiterst stroef gesprek zo te draaien dat je er in de uitzending weinig van merkt.

Misschien is dat dan toch een compliment waard? Ervaring? Het voelt niet als iets waarvoor je moet werken, Je krijgt het gratis dòòr te werken. Dat samen met wat producers-geluk maakt 't dat mijn werk aanvoelt als een hobby. 

Hoe fijn is dat!

Een paar tips voor een bezoek aan Matera:

-info culturele hoofdstad 2019 http://www.matera-basilicata2019.it/it/

-het waanzinnige terras waar wij de traditionele lunch hebben gefilmd is van een restaurant dat deel uitmaakt van een 5sterren resort www.regiacortematera.it

-het hotel waar ik verbleef midden in stadsdeel Sassi www.hotelsassi.it

-voor een private tour met de gids Francesco, kun je het beste rechtstreeks met mij contact opnemen pascal_horbach@hotmail.com dan geef ik je zijn telefoon nummer

-èèn van de meest spectaculaire, religieuze feesten van Italie vindt eens per jaar plaats in het centrum van Matera. Begin juli wordt Bruna, de beschermheilige van de stad, tijdens een processie door de herders geeerd. La Festa della Bruna eindigt echter in een schijnoorlog wanneer honderden gelovigen de praalwagen aanvallen om een ornament te bemachtigen. www.festadellabruna.it

VIDEO

GORT OVER DE GRENS – afl. Matera

http://www.uitzendinggemist.net/aflevering/394793/Gort_Over_De_Grens.html

KLIK BOVENAAN MIJN BLOG OP ABONNEREN EN ONTVANG IEDER NIEUW VERHAAL GRATIS PER MAIL.