Een onbekend, Italiaans 'Schindlers List' verhaal
Het Italiaanse plein heeft alles wel gezien en meegemaakt. Als een stille getuige vormde zij het decor van geschiedkundige momenten en spannende legende’s. Maar je vindt er ook architektonische hoogstandjes en folkloristische feesten die iets vertellen over de Italiaanse cultuur van vroeger en van vandaag.
Ik bezoek de pleinen die ondanks hun adembenemende schoonheid vaak onbekend, en dus een openbaring, zijn. Daar neus ik tussen verborgen herinneringen die voor velen geheim zijn gebleven. Onder de titel ‘Geheime Pleinen’ verzamel ik de mooiste verhalen uiteindelijk wellicht in een boek. Hier een voorproefje…
Piazza Martiri - Carpi
Piazza Martiri in het centrum van Carpi is één van de grootste pleinen van Italie. Op zich is dat geen prestatie, maar met een oppervlakte van ruim 16.000m2 is dat in een stadje van krap 70.000 inwoners wel opmerkelijk te noemen.
Ter vergelijking: Venetie heeft 300.000 inwoners, maar piazza San Marco is een stuk kleiner.
Aan de Westzijde is het plein gefiankeerd door een indrukwekkend kasteel, ook wel ‘palazzo dei Pio’ genoemd. De Oostzijde is verrijkt met een buitengwone rij huizen, waaronder een gallerij van 53 pilaren uit het Renaissance tijdperk.
Het bijna onbeduidende stadje in het hart van Emilia Romagna doet weinig aan toerisme. Op weg naar je vakantieadres zou je er zo voorbij rijden. Op en rond piazza Martiri heeft zich een aangrijpend verhaal uit de Tweede Wereldoorlog over moed en naastenliefde voltrokken. Een lokaal Schindlers-list verhaal wat zelfs voor veel Italianen, onterecht, onbekend is gebleven.
Op nog geen 20 meter van piazza Martiri, in het straatje Via Giulio Rovighi, vind je op huisnummer 57, een pand waar drie gebeurtenissen op een tragische manier samenkomen. Tot 1907 was hier de druk bezochte synagoge gevestigd, maar doordat steeds meer Joden elders gingen wonen werd het pand gesloten. In dat zelfde jaar, op steenworp afstand aan de andere kant van het plein, zag Oduardo Focherini het levenslicht.
Oduardo was een buitengewoon intelligente jongen die grote interesse toonde voor alles wat niet uit Carpi kwam. Niet vreemd dat hij zich na zijn studie ontwikkelde tot een belangrijk journalist. Net afgestudeerd schreef hij al snel voor het grootste, katholieke, Italiaanse tijdschrift L’Avvenire. De kerk had in die periode een grote paplepel in te brengen op politiek niveau, dus voor een 'simpele' jongen uit Carpi lag ineens een glansrijke carriere in het verschiet.
Even terug naar het gebouw aan de via Giuglio Rovighi. Tegenwoordig is dat in gebruik door de Vereniging van het ‘Deportatiecamp di Fossoli’.
Fossoli ligt een paar kilometer buiten Carpi in het typische, Emiliaanse platteland, dat hier en daar veel weg heeft van het Nederlandse landschap. Het is plat, uitgestrekt en middels hagen of kanaaltjes worden landerijen van elkaar gescheiden. Fossoli was het kamp vanwaar opgepakte Joden, homoseksuelen, verzetstrijders en overlopers door de nazi's gedeporteerd werden naar werkkampen en gaskamers in Duitsland en Polen. Het is de tragische plek waar ook Odoardo in een goederentrein is geworpen, omdat hij was verraden, ontmaskerd als Jodenvriend.
‘Als jij gezien zou hebben wat mijn ogen hebben aanschouwd, dan zou jij, net als ik, geen seconde twijfelen om Joden te helpen vluchten’
Volgens overlevering zouden dit èèn van de laatste woorden zijn die Odoardo tegen zijn celmaat in Bologna heeft gezegd, na zijn arrestatie door de Nazi’s.
Toen Oduardo Focherini in 1942 aan zijn heldenavontuur begon, was hij dankzij zijn werk inmiddels een autoriteit binnen het lokale- en nationale katholieke welzijnsleven. Zijn artikelen haalden regelmatig de nationale pers. Hij organiseerde en sprak, op katholieke conventies en bekleedde de rol van voorzitter bij verschillende katholieke, humanitaire organisaties.
In 1942 nam hij voor het eerst een Joodse familie onder zijn hoede die hij hielp schuilen. Nog geen jaar later, in september 1943, kwam hij in contact met een groot, ondergronds netwerk van anti-nazi verzetsstrijders.
Dankzij research van het Fossoli-centrum weten wij nu dat steeds meer Joden, die Odoardo niet persoonlijk kende, vanaf het najaar ‘43 bij hem aanklopten voor hulp. Let wel, dat is bijzonder, omdat een Jood in die periode een groot risico nam wanneer hij een onbekende in vertrouwen nam. Hoogstwaarschijnlijk werden de onderduikers getipt door verzetsstrijders die Odoardo inmiddels beschouwden als een betrouwbaar persoon.
Niet veel later kreeg Odoardo, via via, onderhands, een groot aantal onbeschreven identiteitskaarten aangeboden. Deze gebruikte hij om nòg meer Joodse families een false identiteit te verschaffen. Nodig, want de situatie werd in die periode alsmaar nijpender voor de Joodse gemeenschap. Het nazi gevaar verschuilde zich achter iedere straathoek. Nergens waren zij nog veilig voor de groeiende macht van de gestappo's.
Odoardo’s levensdoel was inmiddels om zoveel mogelijk Joden van de dreigende deportatie te redden. Dat bleef niet simpelweg bij het verschaffen van valse papieren. Hij nam een persoonlijk een groot risico door groepen vluchtelingen, te voet, naar de grens met Zwitserland te begeleiden. Uit verschillende Europeesche landen zochten vluchtelingen daar een veilig heenkomen.
Carpi ligt op de kaart, hemelsbreed zo'n 260 kilometer van de dichtsbijzijnde grensovergang. Dat is een behoorlijk eind lopen en de laatste, lange kilometers leidden over stijle bergpassen hoog boven zeeniveau. Ondanks het lopen door de nacht, maakten het reizen in een grote groep, hen verre van onzichtbaar. Het gevaar om verraden of gesnapt te worden lag overal op de loer.
Dit ging dan ook maar een paar maanden goed. Op 11 maart 1944 werd Focherini op heterdaad in de kraag gegrepen. Hij was op dat moment, thuis, de vlucht aan het organiseren voor de persoon die uiteindelijk als laatste, dankzij zijn hulp, aan de Nazi’s wist te ontsnappen.
Gedurende vier maanden wordt Odoardo in Bologna gevangen gehouden en op brute wijze verhoord. De nazi’s willen namen en werkwijzen van de verzetstrijders. Details over martelingen laten zich raden. Zijn vrouw en kinderen zou Edoardo nooit meer zien. Op die beruchte 5 juli van het zelfde jaar werd hij naar kamp Fossoli overgebracht. Op enkele kilometers van huis moet het tergend zijn geweest zich te realiseren dat hij zo dicht bij zijn familie was, maar tegelijkertijd zo ver weg.
Precies een maand later begint zijn laatste reis. Op 5 augsutus 1944 wordt hij in een goederentrein geworpen die hem, en honderden lotgenoten richting deportatiekamp Gries (bij Bolzano, in de Italiaanse Alpen) vervoert. Het is niet kompleet duidelijk hoe en wanneer hij van daaruit verder is gereist. Wel is bekend dat Odoardo op 37-jarige leeftijd overlijdt in Nazi-kamp Hersbruck. Een infectie aan zijn been, opgelopen door een open wond, is hem daar fataal geworden
Zijn heldenverhaal, en die van vele anderen, wordt uitgebreid verteld in het Fossoli museum. Dit voormalige deportatie kamp, net buiten Carpi, is tegenwoordig ingericht ter nagedachtenis aan alle Italiaanse slachtoffers van de holocaust.
Reacties
Een reactie posten